Ontwerp voor de Campus Biometropolis in Mexico-Stad. (illustratie Foster + Partners)

Wereldwijd zijn veel bekende gebouwen ontworpen door de 81-jarige Britse architect Norman Foster. Tegenwoordig richt hij zich vooral op de ontwikkeling van duurzame steden. ‘Elk model voor stadsplanning moet een specifiek antwoord zijn op de locatie, het klimaat en de ­cultuur.

De 81-jarige Britse architect Norman Foster is een van de meest spraakmakende architecten van zijn generatie. Hij werd bekend door ontwerpen als de Millennium Bridge en het augurk­vormige kantoorgebouw 30 St Mary Axe in Londen, het viaduct van Millau in Frankrijk en de koepel op de Rijksdag in Berlijn.

Lord Foster in zijn kantoor in Londen. (Foto Manolo Yllera)

Tegenwoordig richt de architect, die zich sinds 1999 Lord Foster mag noemen, zich steeds meer op de ontwikkelingen van duurzame steden met een hoge woondichtheid en een geoptimaliseerd openbaarvervoernetwerk. Hij heeft een duidelijke visie op de toekomst van megasteden.

Foster, geboren in 1935, groeide op in de Noord-Engelse stad Manchester, dat op Londen na de grootste metropoolregio heeft van Engeland. De metropoolregio Londen heeft nu, net als tachtig jaar geleden, een bevolking van zo’n 8,6 miljoen mensen. ‘In 1939 was London nog de meest bevolkte stad ter wereld’, zegt Foster, ‘maar de Europese steden zijn nu allemaal ingehaald door een aantal megasteden wereldwijd met bevolkingsaantallen van meer dan vijftien miljoen. Waar Europa tweehonderd jaar voor nodig had, gebeurt nu in China en India binnen twintig jaar. In veel landen is het tempo van verandering uitzonderlijk. In 2050 zal naar verwachting 70 % van de wereldbevolking in de stad leven. Dat roept verschillende vragen op: wat zijn de modellen voor deze nieuwe ­steden, en hoe passen we bestaande samenlevingen aan om explosief toenemende inwonersaantallen te huisvesten? Die explosieve groei van steden is een van de twee ontwikkelingen die op wereldwijde schaal gaande zijn, en die samen de potentie hebben om een nieuw soort architectuur te creëren. De tweede ontwikkeling is de balansverschuiving van ontwikkelde naar zich ontwikkelende landen.’

“Waar Europa tweehonderd jaar voor nodig had, gebeurt nu in China en India binnen twintig jaar”

Foster verwacht dat de architectuur zich daar op duurzaamheid gaat richten. ‘Terwijl het aantal stadsbewoners zich snel vermenigvuldigt en steden getransformeerd worden, zullen de trends in de architectuur waarschijnlijk gedreven worden door de wereldwijde ambitie om een duurzame manier van leven te ontwikkelen. Er bestaat een directe correlatie tussen stedelijke dichtheid en energieverbruik. Hoe kleiner de afsand die mensen forenzen, hoe later de uitstoot van koolstofdioxide. In de geïndustrialiseerde wereld zijn gebouwen en de activiteiten die daarin plaatsvinden verantwoordelijk voor ongeveer een derde van al het energieverbruik en de CO₂-uitstoot. Het overige deel is gelijk verdeeld over transport en industrie. De uitdaging vanuit duurzaamheidsoogpunt is om die verdeling te heroverwegen en holistisch te denken. Je kunt gebouwen, infrastructuur, energie­opwekking en afvalstromen niet los van elkaar zien. Het is allemaal met elkaar verbonden, maar in de moderne bureaucratie zijn het allemaal aparte afdelingen geworden die niet goed met elkaar communi­ceren. Het is van vitaal belang om die barrières tussen specialisaties af te breken.’

CANARISCH EILAND
Sinds de start van het architectenbureau Foster + Partners ruim 45 jaar geleden, onderzoekt het bedrijf alternatieve energiebronnen en duurzame vormen van ontwikkeling. ‘Een van onze eerste projecten was een regionale planning voor het Canarische eiland La Gomera’, vertelt Lord Foster. ‘Veel van de groene ideeën uit die studie worden nu werkelijkheid dankzij nieuwe technologieën, bijvoorbeeld in grootschalige ­projecten als de duurzame masterplannen voor Masdar City in Abu Dhabi en het West Kowloon Cultural District in Hongkong.’

De compleet nieuwe stad Masdar City wordt ­ontwikkeld door het energiebedrijf Masdar, dat zich richt op hernieuwbare energiebronnen en schone technologie met zowel een financiële als een sociale winst. Het doel is om van Masdar ’s werelds eerste CO₂-neutrale, afvalvrije woestijnsamenleving te maken. Buiten de stads­muren van Masdar City worden gebieden aangelegd voor het opwekken van duurzame energie. Afval­­stromen worden gesorteerd en zo veel mogelijk gerecycled en gecomposteerd. De rest wordt gebruikt om via verbranding stroom op te wekken.

Masdar City. (illustratie Foster + Partners)

‘Een zeer grote woondichtheid heeft aanzienlijke milieutechnische voordelen, maar zulke steden moeten ook aantrekkelijke plekken zijn om te wonen en werken’, vindt Lord Foster. ‘Vanaf het begin is ons masterplan flexibel opgezet om ruimte te geven aan de technologieën die Masdar zelf in ontwikkeling had. Het is hoe dan ook in elk klimaat een enorme uitdaging om een samenleving te creëren met een hoge woondichtheid die ook nog koolstofneutraal is en weinig afval produceert, maar dat verwezenlijken in een woestijnomgeving is helemaal veeleisend.’ Foster vergelijkt het ook wel met de uitdaging om een man naar de maan te brengen. ‘Dat was een droom waarvan veel mensen dachten dat het nooit zou gebeuren.’

‘Voor het ontwerp van Masdar City hebben wij ons laten inspireren door de traditionele Arabische woestijnsteden van voor de opkomst van elektriciteit en airconditioning’, vertelt Foster. ‘Door airco te gebruiken kun je nu in Dubai net zo’n gebouw neerzetten als in Londen, ook al zijn de klimaten elkaars extreme tegenpolen. Wij kiezen echter niet voor airco, maar gebruiken de oriëntatie van het gebouw, compacte vormen, luchtcirculatie, schaduw en isolatie om via natuurlijke weg de vraag naar energie terug te brengen. Wij leerden van ­eeuwenoude technieken die vanaf de industriële revolutie en met de komst van goedkope energie zijn verdwenen.’

De campus van het Masdar Institute of Science and Technology in Abu Dhabi is ontworpen door Foster + Partners. (foto Nigel Young/Foster + Partners)

EXTREEM KLIMAAT
‘Ook hebben we het meer recente stadsmodel met een focus op auto’s verworpen, omdat dat model onvermijdelijk leidt tot niet­-duurzame stadsuitbreiding’, vervolgt hij. ‘Masdar City is een ideaal model voor andere steden. Het heeft een hoge woondichtheid en is voetgangersvriendelijk. De woestijn heeft een van de meest extreme ­klimaten op aarde. Daarom hebben we het gevoel dat als het in Masdar City lukt om een milieuvriendelijke stad te maken dat het overal kan. Elk model voor stadsplanning moet echter wel een specifiek antwoord zijn op de locatie, het klimaat en de cultuur. In de woestijn zoek je de schaduw op, terwijl je bijvoorbeeld in Siberië de hoeveelheid zonlicht juist maximaal wilt benutten. Daardoor zullen de fysieke ruimten en de vorm van de gebouwen totaal verschillen.’

“We hebben het recente stadsmodel met een focus op auto’s verworpen”

Foster + Partners heeft ook recent een stadsplan ontworpen voor de Campus Biometropolis van de universiteit in Mexico-Stad. ‘De natuurlijke omgeving is daar geheel anders dan in Masdar City, aangezien het op het lavaveld El Pedregal ligt. Dat veld heeft een onderaards netwerk van tunnels en grotten die zijn gevormd door vulkaanuitbarstingen meer dan tweeduizend jaar geleden. De gebouwen hebben grote overhangende daken om zowel veel schaduw als veel oppervlakte voor zonnepanelen te creëren. Van het trottoiroppervlak krijgt 40 % schaduw van bomen aan weerszijden van de straten om een comfortabele, voet­gangersvriendelijke omgeving te creëren.’

Ontwerp voor de Campus Biometropolis in Mexico-Stad. (illustratie Foster + Partners)

Het architectenbureau van Lord Foster won vorig jaar een internationale ontwerpwedstrijd om het openbaarvervoersysteem te ontwikkelen voor Jeddah, de op een na grootste stad van Saudi-­Arabië. Het systeem omvat onder meer metro-, ferry- en busverbin­dingen, fietspaden en openbare ruimten. Op dit moment woont slechts 12 % van de bevolking daar binnen tien minuten lopen van een openbaarvervoerknooppunt. Foster + Partners wil dat met 50 % vergroten door de woondichtheid door middel van hoogbouw te vergroten en nieuwe wijken te ontwikkelen rondom vervoersknooppunten.

Metro-ontwerp voor de Saud-Arabische stad Jeddah. (illustratie Foster + Partners)

GESTROOMLIJND
‘De architectuur van infrastructuur heeft een sterke impact op het klimaat. Door in te zetten op openbaar vervoer is een drastische daling van dagelijks autovervoer en daarmee CO2-uitstoot mogelijk. In Masdar City wordt autogebruik beperkt tot één auto per huishouden die aan de rand van de stad geparkeerd moet worden in ­parkeergarages. Deze liggen op strategische loopafstand van de verschillende wijken. In de stad zelf ligt het elektrisch aangedreven Personal Rapid Transport-­systeem onder straatniveau, zodat de smalle schaduwrijke straten vrij zijn voor voetgangers.’

Door ontwikkeling van steden met een hoge woondichtheid en een goed openbaarvervoersysteem verwacht Foster dat autogebruik is terug te dringen. ‘Persoonlijk autovervoer is een grote energieverbruiker en een belangrijke bron van milieuvervuiling. Analyses van brandstofverbruik en stadsdichtheid laten zien dat steden met een lage woondichtheid buitensporig veel energie verbruiken. De auto zal altijd een rol blijven vervullen en dankzij technologische ontwikkeling worden ze gelukkig wel schoner. Autonome elektrische auto’s zullen de norm worden in de toekomst, misschien evenals het delen van auto’s.’

De elektrisch aangedreven, autonoom rijdende auto Dymaxion Car #5. (illustratie Foster + Partners)

Foster + Partners heeft zelf ook een elektrisch aangedreven, autonoom rijdende auto ontworpen, de Dymaxion Car #5, als onderdeel van het masterplan voor Masdar City. Het basisontwerp voor deze gestroomlijnde, driewielige auto is ge­­inspireerd op het studieontwerp Dymaxion D45 van de Amerikaanse architect Buckminster Fuller, die in de jaren dertig een serie gestroomlijnde auto’s ontwikkelde. Foster heeft vanaf 1971 tot Fullers dood in 1983 met hem samengewerkt en liet enkele jaren geleden een van de originele Dymaxion-auto’s na­­bouwen. Als volgende stap wil Foster + Partners een werkend prototype van de Dymaxion Car #5 bouwen.

Tekst: Paul Schilperoord

[originally published in Dutch technology magazine De Ingenieur]